In dit essay beschouw ik het vluchtelingenvraagstuk, thema in dit magazine, vanuit waarden- en risicoperspectief. Vanuit dat perspectief komt ik tot een aantal overdenkingen. Het vluchtelingenvraagstuk gaat over onze bereidheid en capaciteit om vluchtelingen te willen en te kunnen opvangen en in te passen in onze samenleving. Het beroert ons.

De dynamiek is groot. Ons democratisch stelsel piept en kraakt. De samenleving spreekt zich uit over de letterlijke en figuurlijke grenzen. Dat is ook een politiek-bestuurlijk vraagstuk. De publieke waarde ‘balans en cohesie in de samenleving’ komt onder druk met de grote instroom. Politici en bestuurders spreken over publieke risico’s en hoe we het anders moeten doen.

Waarden en risico’s

Mark Moore definieert publieke waarde als ‘de waarde die de overheid creëert door zijn burgers en die burgers waarderen’. Deze soort waarden zijn niet alleen verankerd in de Nederlandse grondwet, maar bijvoorbeeld ook in de Geneefse conventies, de Rechten van de Mens en de Four freedoms van Roosevelt. De internationaal geaccepteerde ISO-definitie van risico is ‘het effect van onzekerheid op doelbereiking’ (lees: waarde).

Hier ligt het verband. Publieke risico’s zijn verbonden met publieke waarden. Afwijkingen van (publieke) waarden worden geduid als de risico’s. In dit geval zou je kunnen zeggen: menselijke ontwaarding in brede zin en sociaal-maatschappelijke instabiliteit c.q. ontwrichting. Risicomanagement bij ons thema is daarmee gericht op het borgen van de achterliggende waarden. En dat gaat weer over de kwaliteit van de opvang, de zorg voor de medemens, korte procedures en het aanpakken van de bron van de migratie.

WEForum

In het wereldwijde discours over het identificeren van maatschappelijke ‘risico’s’ plaatst het World Economic Forum ‘grootschalige onvrijwillige migratie, veroorzaakt door conflicten, rampen, milieu of economische redenen’ in de top 5. Vluchtelingenvraagstukken richten zich op de lange termijn, omdat het hoog gecorreleerd is aan internationale conflicten tussen landen, verval van staten, klimaatverandering en watercrises. Het lijkt er een beetje op dat we in een nieuwe periode van grote volksverhuizingen (de vorige was tussen 400 en 1000 na Chr.) terecht zijn gekomen. Het vraagstuk van ‘de vluchteling’ krijgt volgens het forum een structureel karakter. It is here to stay… En dat levert structurele risico’s op.

Drivers van risico’s

1. 1. Lange duur conflicten: 80% duurt langer dan 10 jaar. Hoe langer mensen weg zijn van hun thuisland, hoe moeilijker het is terug te keren. Ze kunnen ‘thuis’ niet meer voorzien in hun levensonderhoud, verliezen vaak familiebanden en hun bezittingen, er is verlies van waardigheid. Het gebrek aan effectief integratiebeleid in de meeste landen leidt tot het ontstaan van ghetto’s en geïsoleerde gemeenschappen aan de randen van de samenleving, leidend tot frustratie, ontgoocheling en zelfs radicalisering.
   2. Internationaal commitment ontbreekt: veel landen hebben of de Geneefse Conventie niet ondertekend of houden zich er niet aan. Een handhavings-mechanisme van de ‘status van vluchteling’ ontbreekt. Zonder deze status kunnen vluchtelingen veel moeilijker werk vinden, hebben geen recht op sociale bijstand of hebben geen toegang tot reisdocumenten. Zij zijn tweederangs burgers.
   3. Afzondering en bewuste bureaucratie: veel samenlevingen zijn niet in staat om tot integratie en inpassing van de vluchtelingen te komen en houden hen op afstand in opvangkampen. Procedures zijn vaak lang en formeel, en ontmoedigend voor vluchtelingen.
   4. Ontbreken goede besturing en falende infrastructuur: migranten in ontwikkelingslanden met zwakke sociale en besturingssystemen zijn niet te best af. In 2014 leefde 86% van de vluchtelingen in ontwikkelingslanden en 12% in minder ontwikkelde landen. Vluchtelingen drukken stevig bij hen op het nationale budget (tot 7%), slechts 2% bereikt het rijke westen.

Overdenkingen

Als we waardengedreven handelen van overheden centraal zouden stellen, in combinatie met goed risicomanagement, zou idealiter de rest vanzelf moeten gaan. Risicomanagement is in dit vraagstuk werken vanuit ‘de bedoeling’, gericht op menswaardigheid, respect en balans in samenleving. Dit vraagt om bestuurlijk leiderschap en professioneel management bij vooral gemeenten, als ‘eerste overheid’. Bestuurders, managers en ook hulpverleners zijn daarbij in feite de risicomanagers in de eerste lijn. Zij staan voor fatsoenlijk gastheerschap in procedure, menselijke opvang en begeleiding van vluchtelingen en optimale communicatie met en transparantie naar de samenleving.

Het vraagt van ons misschien ook om nog een stapje verder te denken, vanuit onze eigen geschiedenis. Zelf waren immers vele van onze later succesvolle voorouders ooit ook vluchteling. Nieuw bloed in de Nederlandse maatschappij betekent ook nieuwe kansen voor ons als opvangende samenleving; met impulsen voor de economie door toename van de vraag, instromende kennis en toename van internationale contacten. Dat past in de traditie van ons handelsgeest-DNA. Als we uitgaan van de mens in al zijn waardigheid moeten we in staat zijn de risico’s van migratie te managen…

Bibliografie

Kruf, J.P. (2016) ‘Over publieke waarden en risico’s: Een andere kijk op het vluchtelingenvraagstuk’. WagenaarHoes Magazine, nummer 32.

Lees WagenaarHoes magazine 32 Een samenleving in verwarring?